Bền vững kinh tế là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa bền vững kinh tế

Bền vững kinh tế (economic sustainability) là khả năng duy trì tốc độ phát triển kinh tế dài hạn mà không làm cạn kiệt các nguồn lực vật chất, tài chính và con người, đồng thời đảm bảo sự ổn định xã hội và bảo vệ hệ sinh thái. Khái niệm này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tăng trưởng mà không phá vỡ cấu trúc nền tảng cho phát triển trong tương lai.

Theo Liên Hợp Quốc, bền vững kinh tế là một trong ba trụ cột của phát triển bền vững, bên cạnh bền vững xã hội và môi trường. Không giống tăng trưởng kinh tế đơn thuần vốn chỉ phản ánh sự gia tăng sản lượng, bền vững kinh tế đề cập đến tính ổn định, khả năng phục hồi, và hiệu quả sử dụng tài nguyên nhằm đảm bảo thịnh vượng lâu dài cho cả thế hệ hiện tại và tương lai.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu, bền vững kinh tế đòi hỏi tích hợp các mục tiêu kinh tế với công bằng xã hội và quản lý sinh thái hiệu quả. Điều này bao gồm việc thiết kế các mô hình kinh tế không chỉ tạo lợi nhuận mà còn giảm thiểu bất bình đẳng, thất nghiệp và tổn thất môi trường.

Các yếu tố cấu thành bền vững kinh tế

Bền vững kinh tế không thể tách rời khỏi cấu trúc thể chế, hiệu quả phân bổ nguồn lực và chất lượng tăng trưởng. Một nền kinh tế được coi là bền vững khi nó duy trì được động lực phát triển mà không dựa vào khai thác quá mức tài nguyên hữu hạn hoặc gây bất ổn tài chính vĩ mô.

Các yếu tố cấu thành bền vững kinh tế bao gồm:

• Tăng trưởng dài hạn: kinh tế phải tăng trưởng đều đặn mà không tạo ra bong bóng tài sản hoặc lệ thuộc quá mức vào nợ công.
• Ổn định tài chính: hệ thống ngân hàng và thị trường vốn cần hoạt động minh bạch, an toàn và có khả năng chống chịu khủng hoảng.
• Quản trị hiệu quả: chính phủ cần minh bạch ngân sách, chống tham nhũng và thực hiện chính sách kinh tế công bằng.
• Phát triển vốn con người: đầu tư vào giáo dục, y tế và kỹ năng là nền tảng của tăng trưởng dài hạn.
• Đổi mới công nghệ: cải tiến năng suất và phát triển các ngành có giá trị gia tăng cao, ít phát thải.

Bền vững kinh tế không chỉ là bài toán của các nhà hoạch định chính sách mà còn là thách thức đối với cộng đồng doanh nghiệp, các nhà đầu tư và từng cá nhân tiêu dùng. Sự tham gia đồng bộ là yếu tố quyết định thành công.

Chỉ số đo lường bền vững kinh tế

Không có một chỉ số duy nhất có thể phản ánh toàn diện mức độ bền vững kinh tế. Thay vào đó, các tổ chức quốc tế sử dụng tổ hợp chỉ số để phân tích các khía cạnh như hiệu quả tăng trưởng, sự công bằng, mức độ đầu tư vào con người và chi phí môi trường.

Một số chỉ số phổ biến:

• HDI (Human Development Index): chỉ số phát triển con người do UNDP đề xuất, bao gồm tuổi thọ, học vấn và thu nhập.
• GCI (Global Competitiveness Index): do WEF xây dựng, phản ánh khả năng cạnh tranh dựa trên cơ sở hạ tầng, thể chế và đổi mới.
• Green GDP: hiệu chỉnh GDP truyền thống bằng cách khấu trừ thiệt hại môi trường và suy giảm tài nguyên.
• Sustainable Economic Development Assessment (SEDA): đánh giá hiệu quả chuyển hóa tăng trưởng thành chất lượng sống.

Một cách tiếp cận quan trọng là sử dụng GDP xanh (Green GDP), tính theo công thức:

$GDP_{green} = GDP_{traditional} - C_{env} - D_{nat}$
Trong đó: $C_{env}$ là chi phí suy giảm môi trường, $D_{nat}$ là giá trị tổn thất tài nguyên thiên nhiên.

Dưới đây là bảng minh họa so sánh các chỉ số:

Chỉ số	Đơn vị phát triển	Tiêu chí đánh giá
HDI	UNDP	Tuổi thọ, giáo dục, thu nhập
GCI	WEF	Cơ sở hạ tầng, thị trường, đổi mới
Green GDP	OECD, UNEP	GDP thực trừ tổn thất môi trường
SEDA	BCG	Tăng trưởng kết hợp với chất lượng sống

Mối quan hệ giữa bền vững kinh tế và các trụ cột khác

Bền vững kinh tế không thể tồn tại độc lập mà luôn gắn liền với bền vững xã hội và bền vững môi trường. Tăng trưởng kinh tế không đi kèm công bằng xã hội sẽ tạo ra bất ổn; tăng trưởng bằng cách hy sinh môi trường sẽ dẫn đến suy thoái trong tương lai.

Mô hình "ba vòng tròn giao nhau" thể hiện rõ điều này, trong đó vùng giao nhau giữa ba yếu tố kinh tế – xã hội – môi trường là vùng tối ưu phát triển bền vững. Việc thiên lệch sang một trụ cột sẽ dẫn đến mất cân bằng và đe dọa toàn bộ hệ thống.

Các nghiên cứu từ OECD và UN SDG cho thấy rằng các quốc gia có chính sách điều tiết tốt giữa ba trụ cột thường có mức độ hạnh phúc và ổn định xã hội cao hơn, đồng thời có năng lực chống chịu trước các cú sốc toàn cầu như đại dịch hay khủng hoảng khí hậu.

Vai trò của doanh nghiệp trong bền vững kinh tế

Doanh nghiệp là tác nhân kinh tế trung tâm, có khả năng ảnh hưởng trực tiếp đến tốc độ và chất lượng phát triển bền vững. Không chỉ đơn thuần là nhà sản xuất, doanh nghiệp còn là người tạo việc làm, định hình chuỗi cung ứng và lan tỏa tiêu chuẩn đạo đức trong thị trường.

Những cách doanh nghiệp góp phần thúc đẩy bền vững kinh tế:

• Đầu tư vào công nghệ tiết kiệm năng lượng và mô hình sản xuất tuần hoàn
• Chấp hành chính sách thuế, lao động và môi trường nghiêm túc
• Phát triển nguồn nhân lực nội bộ thông qua đào tạo và phúc lợi dài hạn
• Tham gia vào các sáng kiến ESG (Environmental, Social, Governance)

Các mô hình như doanh nghiệp xã hội, B Corp, hoặc nền kinh tế chia sẻ đã cho thấy hiệu quả tích cực trong cân bằng giữa lợi nhuận và mục tiêu cộng đồng. Theo nghiên cứu của B Lab, các doanh nghiệp đạt chứng nhận B Corp thường duy trì mức tăng trưởng tài chính bền vững hơn so với doanh nghiệp truyền thống.

Chính sách công hỗ trợ bền vững kinh tế

Nhà nước có vai trò định hình hành lang pháp lý, khuyến khích hành vi kinh tế bền vững và điều tiết thị trường nhằm giảm thiểu rủi ro hệ thống. Các chính sách hiệu quả thường là sự kết hợp giữa ưu đãi, kiểm soát và đầu tư công chiến lược.

Một số nhóm chính sách chủ chốt:

• Chính sách tài khóa kỷ luật và minh bạch để kiểm soát nợ công và tăng hiệu quả chi tiêu
• Chính sách thuế khuyến khích phát triển xanh như carbon tax, thuế tài nguyên, ưu đãi cho doanh nghiệp xanh
• Đầu tư vào cơ sở hạ tầng bền vững như giao thông công cộng, năng lượng tái tạo, mạng số hóa
• Chiến lược giáo dục – đào tạo hướng đến kỹ năng số và kỹ năng xanh cho lực lượng lao động

Theo IMF và World Bank, khả năng xây dựng chính sách liên ngành, phối hợp giữa cấp trung ương – địa phương là yếu tố cốt lõi quyết định hiệu quả triển khai chính sách bền vững.

Thách thức trong thực hiện bền vững kinh tế

Việc chuyển đổi sang mô hình kinh tế bền vững thường đối mặt với nhiều rào cản từ chính trị, cấu trúc kinh tế lạc hậu đến áp lực ngắn hạn từ thị trường tài chính. Các quốc gia đang phát triển chịu thêm áp lực từ nợ công và khả năng tiếp cận tài chính xanh còn hạn chế.

Những thách thức phổ biến:

• Bất bình đẳng thu nhập, việc làm không ổn định
• Lệ thuộc vào xuất khẩu tài nguyên hoặc ngành công nghiệp phát thải cao
• Thiếu năng lực hành chính và dữ liệu phục vụ hoạch định chính sách
• Chi phí chuyển đổi cao trong ngắn hạn, đặc biệt ở khu vực doanh nghiệp vừa và nhỏ

Ngoài ra, các cú sốc từ bên ngoài như đại dịch, chiến tranh hoặc biến đổi khí hậu có thể làm gián đoạn tiến trình tái cấu trúc kinh tế theo hướng bền vững. Điều này đòi hỏi các chính phủ phải xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và quỹ dự phòng ổn định vĩ mô hiệu quả.

Bền vững kinh tế trong bối cảnh toàn cầu hóa

Toàn cầu hóa mở ra cơ hội tiếp cận thị trường, công nghệ và vốn đầu tư quốc tế nhưng cũng đặt ra yêu cầu cao hơn về tiêu chuẩn lao động, môi trường và công bằng thương mại. Điều này đặc biệt thách thức đối với các nền kinh tế mới nổi có năng lực cạnh tranh yếu.

Một số xu hướng chính:

• Chuỗi cung ứng toàn cầu tái cấu trúc theo hướng bền vững, giảm phát thải CO₂
• Thỏa thuận thương mại thế hệ mới tích hợp các điều khoản ESG và giảm rào cản xanh
• Các tổ chức tài chính yêu cầu doanh nghiệp niêm yết minh bạch báo cáo phát triển bền vững

Theo UNCTAD, để tận dụng lợi ích của toàn cầu hóa, các quốc gia cần nâng cấp năng lực sản xuất nội địa, tham gia hiệu quả vào chuỗi giá trị toàn cầu và bảo vệ quyền lợi lao động trong bối cảnh tự do hóa thương mại sâu rộng.

Triển vọng tương lai và giải pháp thúc đẩy

Tương lai của bền vững kinh tế phụ thuộc vào khả năng tích hợp các công cụ công nghệ, đổi mới thể chế và sự tham gia của toàn xã hội. Các sáng kiến như tài chính xanh, dữ liệu mở và nền kinh tế số đóng vai trò then chốt trong tạo động lực mới cho phát triển dài hạn.

Một số giải pháp chiến lược:

1. Tăng cường năng lực quản trị công, thu thập dữ liệu chính xác và minh bạch ngân sách
2. Phát triển thị trường vốn xanh và các công cụ tài chính ESG
3. Khuyến khích doanh nghiệp đổi mới mô hình kinh doanh theo hướng tuần hoàn
4. Thúc đẩy giáo dục tài chính và tinh thần khởi nghiệp bền vững

Các nền tảng như SDG Index và Green Finance Platform đang đóng vai trò quan trọng trong đo lường tiến độ và hỗ trợ triển khai các sáng kiến kinh tế bền vững dựa trên dữ liệu minh bạch và tiêu chuẩn quốc tế.

Tài liệu tham khảo

1. United Nations Sustainable Development Goals – https://sdgs.un.org/goals
2. OECD – Sustainable Development Statistics – https://www.oecd.org/sdd
3. International Monetary Fund – https://www.imf.org
4. World Bank – https://www.worldbank.org
5. UNCTAD – Global Trade and Development – https://unctad.org
6. Green Finance Platform – https://greenfinanceplatform.org
7. SDG Index and Dashboards – https://sdgindex.org